Αρχαία Στάγειρα

Ο σημαντικότερος ιστορικός χώρος της Χαλκιδικής, τα αρχαία Στάγειρα, βρίσκονται στη χερσόνησο Λιοτόπι, δίπλα στη σημερινή Ολυμπιάδα. Η περιήγηση είναι πραγματική απόλαυση. Αν μάλιστα θέλετε να τα δείτε όλα να ξέρετε πως θα χρειαστείτε τουλάχιστον 2 με 3 ώρες και μην παραλείψετε το παραλιακό μονοπάτι το οποίο είναι υπέροχο. Η πόλη ιδρύθηκε το 665 π.Χ., από Ιωνες αποίκους που κατέφτασαν από το νησί της Ανδρου, ενώ λίγο αργότερα εγκαταστάθηκαν σ’ αυτήν και άποικοι από τη Χαλκίδα. Οι πηγές της αρχαιότητας είναι ακριβέστατες όσον αφορά τη θέση της πόλης. Ο Στράβωνας την τοποθετεί στα «Γεωγραφικά» του νοτιότερα της αρχαίας Ακάνθου, σε παραθαλάσσια περιοχή και αναφέρει και την ύπαρξη μιας μικρής νησίδας απέναντι από την πόλη, με το όνομα Κάπρος (προφανώς το σημερινό νησάκι Καυκανάς). Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι το ίδιο όνομα αποδίδεται και στο λιμάνι των Σταγείρων, ενώ πολλά νομίσματα της πόλης έφεραν ως σύμβολο έναν κάπρο.

[…] ἔστι δ΄ ‘Άθων ὄρος μαστοειδὲς ὀξύτατον ὑψηλότατον· οὗ οἱ τὴν κορυφὴν οἰκοῦντες ὁρῶσι τὸν ἥλιον ἀνατέλλοντα πρὸ ὡρῶν τριῶν τῆς ἐν τῇ παραλίᾳ ἀνατολῆς. καὶ ἔστιν ἀπὸ πόλεως τῆς ‘Ακάνθου ὁ περίπλους τῆς χερρονήσου ἕως Σταγείρου͵ πόλεως τοῦ ‘Αριστοτέλους͵ στάδια τετρακόσια͵ ἐν ᾗ λιμὴν ὄνομα Κάπρος καὶ νησίον ὁμώνυμον τῷ λιμένι· εἶτα αἱ τοῦΣτρυμόνος ἐκβολαί·
Στράβωνας, Γεωγραφικά 7a.1.33.12



Α’ ΑΘΗΝΑΪΚΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ & «ΚΟΙΝΟ ΧΑΛΚΙΔΕΩΝ»
Μετά το πέρας των Περσικών Πολέμων τα Στάγειρα προσχώρησαν στην Α' Αθηναϊκή Συμμαχία, αν και οι πηγές αναφέρουν ότι η συνεισφορά τους στο κοινό ταμείο ήταν σχετικά μικρή. Κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, όμως, το 424 π.Χ., η πόλη αποστάτησε από τους Αθηναίους, συμμάχησε με τους Σπαρτιάτες και παραδόθηκε στο Βρασίδα, ο οποίος φρόντιζε να τονίζει στους κατοίκους των πόλεων της αθηναϊκής συμμαχίας ότι πήγαινε ως ελευθερωτής τους για να τους σώσει από τον αθηναϊκό ζυγό. Αυτός ο ισχυρισμός εύρισκε ανταπόκριση τουλάχιστον σε ορισμένα στρώματα του πληθυσμού τα οποία λαχταρούσαν να απαλλαγούν από την οικονομική αφαίμαξη που εφήρμοζε εις βάρος τους η Αθήνα.

Με αυτό το σχέδιο ο Βρασίδας ξεκίνησε να διασπάσει την αθηναϊκή αυτοκρατορία στη Βόρεια Ελλάδα. Κατά την εκστρατεία του εκεί κατέλαβε κι άλλες πόλεις, όπως την Ακανθο, αλλά και την Αμφίπολη, μια από τις πιο σημαντικές αθηναϊκές αποικίες. Την άνοιξη του 423 π.Χ. Αθήνα και Σπάρτη συνήψαν ανακωχή, αλλά ο Βρασίδας αρνήθηκε να εγκαταλείψει το σχέδιό του. Τον Απρίλιο του 422 π.Χ. η ανακωχή έληξε και οι Αθηναίοι έστειλαν εκστρατευτικό σώμα υπό τον Κλέωνα να ανακαταλάβει τις πρώην κτήσεις τους στη Βόρεια Ελλάδα. Ο Βρασίδας όμως συνέτριψε τους Αθηναίους στην Αμφίπολη, όπου, ωστόσο, σκοτώθηκε και ο ίδιος, όπως και ο αντίπαλός του Κλέων. Ετσι, τα Στάγειρα δεν επέστρεψαν ποτέ στην Αθηναϊκή Συμμαχία.

Αργότερα, τα Στάγειρα εντάχθηκαν στο «Κοινό των Χαλκιδέων», την συνομοσπονδία των πόλεων της Χαλκιδικής που είχε πρωτεύουσα την Ολυνθο. Ο Φίλιππος ο Β’, πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ισοπέδωσε την πόλη στον Ολυνθιακό πόλεμο το 349 π.Χ., και την ανοικοδόμησε ξανά προς τιμήν του Αριστοτέλη, τον οποίο εκτιμούσε ιδιαίτερα. Πιθανότερο είναι, πάντως, η πόλη να ανοικοδομήθηκε από τον ίδιο τον Μέγα Αλέξανδρο, όπως αναφέρεται σε άλλες πηγές.

ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
Παρά την μετέπειτα ανοικοδόμηση της πόλης, η καταστροφή αυτή σηματοδότησε την αρχή μιας φθίνουσας πορείας, η οποία οδήγησε σταδιακά στην παρακμή. Κατά τους ελληνορωμαϊκούς χρόνους η πόλη ερήμωσε. Να σημειώσουμε ότι ο Στράβωνας, που έζησε από το 63 π.Χ. μέχρι το 23 μ.Χ., αναφέρει στα περίφημα «Γεωγραφικά» του, ότι την εποχή που επισκέφτηκε την περιοχή, τα Στάγειρα ήταν ήδη ερημωμένα.

[…] ἐν δὲ τῷ κόλπῳ πρώτη μετὰ τὸν Ἀκανθίων λιμένα Στάγειρα͵ ἔρημος͵ καὶ αὐτὴ τῶν Χαλκιδικῶν͵‘Αριστοτέλους πατρίς͵ καὶ λιμὴν αὐτῆς Κάπρος καὶ νησίον ὁμώνυμον τούτῳ· εἶθ΄ ὁ Στρυμὼν καὶ ὁ ἀνάπλους εἰς Ἀμφίπολιν εἴκοσι σταδίων·
Στράβωνας, Γεωγραφικά 7a.1.35.25

ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
Κατά τη μεσαιωνική περίοδο, κοντά στο 1000 μ.Χ., αναφέρεται στη θέση της αρχαίας πόλης ένα κάστρο με την ονομασία κάστρο της Λιβασδιάς ή της Λιψάσδας. Ο επισκέπτης μπορεί και σήμερα να δει τα ερείπια κάποιων κτισμάτων στον βόρειο λόφο του αρχαιολογικού χώρου καθώς και μικρό τμήμα βυζαντινού περιτειχίσματος στους πρόποδές του.

ΤΑ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΑ
Οταν ο Αριστοτέλης απεβίωσε το 322 π.Χ. στη Χαλκίδα, το σώμα του μεταφέρθηκε στη γενέτειρά του, τα Στάγειρα, όπου θάφτηκε με εξαιρετικές τιμές. Ανακηρύχθηκε «οικιστής» της πόλης και έκτισαν βωμό πάνω στον τάφο του. Μάλιστα, καθιέρωσαν γιορτή στη μνήμη του, τα «Αριστοτέλεια». Σήμερα γίνονται σοβαρές προσπάθειες από την τοπική αυτοδιοίκηση και άλλους τοπικούς φορείς να αναβιώσουν τα "Αριστοτέλεια".

[…] Ο δε γε Αριστοτέλης έρχεται εν τη Μακεδόνων πόλει, ένθα παιδεύει Αλέξανδρον τον κτίστην, και μέγα μέρος γέγονε της τούτου βασιλείας. Πολλά γαρ εδυνήθη παρά τω βασιλεί, και τη δυνάμει δεόντως εχρήσατο, ευ ποιών και εκάστω ιδία και πάσι κοινή. Και ότι μεν πολλούς ιδία ευ εποίησε, δηλώσουσιν αι φερόμεναι αυτού συστατικαί επιστολαί περί τινων προς τον βασιλέα. Ότι δε και κοινή πολλούς ευ εποίησε, δηλοί το και την των Σταγείρων πόλιν κατασκαφθείσαν, πείθειν Αλέξανδρον αύθις κτίζειν. Όθεν και οι Σταγειρίται εορτήν επιτελούσι τω Αριστοτέλει, Αριστοτέλειαν αυτήν προσαγορεύοντες, και τον μήνα δε, εν ω η εορτή επιτελείται, Σταγειρίτην προσαγορεύοντες […]
Aristotelis opera omnia, Τόμος 16, Σελίδα 288

ΟΙ ΑΝΑΣΚΑΦΕΣ
Οι πρώτες ανασκαφικές επεμβάσεις στον αρχαιολογικό χώρο των Aρχαίων Σταγείρων ξεκίνησαν στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και συνεχίστηκαν μέχρι τις μέρες μας φέρνοντας στο φως σημαντικότατα ευρήματα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το σχετικά πρόσφατο πρόγραμμα αναστήλωσης υπό την εποπτεία της ΙΣΤ' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, το οποίο με την ολοκλήρωσή του θα προσφέρει πρόσβαση στους επισκέπτες του αρχαιολογικού χώρου σε τμήμα του τείχους που περιλαμβάνει κυκλικό πύργο και τον μεγάλο τετράγωνο πύργο. Στα Αρχαία Στάγειρα συστηματικές ανασκαφές, διαμορφώσεις και αναστηλώσεις έγιναν από τη ΙΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων μεταξύ 1990-2000, με διευθύνοντα τον αρχαιολόγο Κ. Σισμανίδη -ενώ οι πρώτες ανασκαφικές προσπάθειες ξεκίνησαν στα τέλη της δεκαετίας του 1960 από τον Φ. Πέτσα. Ευρήματα από τις ανασκαφές θα δείτε στο αρχαιολογικό μουσείο του Πολυγύρου.